Rzadki kadzielnik z wizerunkiem boga Serapisa odkryty w Efezie

W starożytnym Efezie – jednym z najważniejszych ośrodków miejskich wschodniej części Cesarstwa Rzymskiego – archeolodzy odkryli wyjątkowy terakotowy kadzielnik ozdobiony reliefem przedstawiającym egipskiego boga Serapisa. Odkrycie, dokonane w tętniącej życiem niegdyś dzielnicy Łaźni Portowych (Harbor Baths), oferuje unikatowy wgląd w religijną różnorodność metropolii, której port ściągał kupców i pielgrzymów z całego basenu Morza Śródziemnego.

Znalezisko jest jednym z najważniejszych rezultatów projektu „Endless Ephesus: Legacy for the Future”, prowadzonego nieprzerwanie od 2023 roku przez tureckie Ministerstwo Kultury i Turystyki. Obecna faza badawcza skupia się na monumentalnej, 570-metrowej Harbour Street, która łączyła centrum starożytnego miasta z potężnym portem otwierającym Efez na cały świat antyku.

Kadzielnik Serapisa: mały przedmiot, wielkie znaczenie

Koordynator badań, prof. Serdar Aybek z Uniwersytetu Dokuz Eylül, podkreśla, że kadzielnik wyróżnia się niezwykle szczegółowym przedstawieniem Serapisa – potężnego bóstwa synkretycznego, które w okresie rzymskim łączyło elementy religii greckiej i egipskiej. Bogowi temu przypisywano władzę nad uzdrawianiem, obfitością oraz życiem po śmierci, a jego kult rozprzestrzenił się daleko poza Egipt, docierając do portowych metropolii takich jak Efez.

Obiekt wykonano z terakoty, wyposażając go w komorę na kadzidło oraz efektowne popiersie Serapisa. Charakterystyczne rozwiane włosy, gęsta broda i wysoka korona w formie modiusu pozwoliły badaczom na natychmiastową identyfikację postaci. Zdaniem Aybeka płaskorzeźba wykazuje silne podobieństwa do słynnego przedstawienia przypisywanego artyście Bryaksisowi, co może świadczyć, że efezcy rzemieślnicy wzorowali się na znanych na całym świecie ikonach kultowych.

Wyjątkowym elementem znaleziska jest inskrypcja na odwrocie kadzielnicy, która nawiązuje do wcześniejszego egzemplarza odkrytego w Domach Tarasowych (Yamaç Evler) – luksusowych willach ozdobionych freskami i mozaikami. To połączenie sugeruje, że w mieście działał warsztat specjalizujący się w produkcji podobnych artefaktów albo że istniał ustabilizowany rynek przedmiotów kultowych inspirowanych Egiptem.

Wkrótce kadzielnik wzbogaci kolekcję Muzeum Efezu, które od dekad gromadzi artefakty ilustrujące wielowarstwową historię miasta.

Efez – port, który łączył świat antyku

Położony nieopodal dzisiejszego Selçuku, Efez był jednym z najbogatszych i najbardziej kosmopolitycznych miast antycznego świata. W okresie największego rozkwitu liczył ponad 200 tysięcy mieszkańców, co czyniło go jedną z największych metropolii Imperium Rzymskiego.

Strategiczne położenie na przecięciu szlaków handlowych sprawiło, że miasto stało się inkubatorem kultur. Kupcy i podróżni z Egiptu, Syrii, Grecji czy Afryki Północnej zostawiali własne ślady w miejskiej architekturze, inskrypcjach, kulcie religijnym i sztuce. Odkrycie kadzielnicy Serapisa to kolejny dowód na obecność tych tradycji w codziennym życiu Efezu.

Świątynia Serapisa: monumentalne świadectwo kultu przybyszy znad Nilu

Jednym z najważniejszych dowodów na obecność egipskich wpływów w Efezie pozostaje Świątynia Serapisa, wzniesiona w II wieku n.e., prawdopodobnie z inicjatywy bogatych kupców egipskich. Świątynia, choć dziś zachowana fragmentarycznie, imponuje rozmiarami – jej masywne marmurowe bloki i kolumny wskazują na monumentalny charakter budowli.

Uważa się, że pełniła zarówno funkcje religijne, jak i społeczne, będąc miejscem spotkań cudzoziemskich wspólnot handlowych. Odkrycie kadzielnicy w dzielnicy portowej wzmacnia przekonanie, że kult Serapisa nie ograniczał się jedynie do reprezentacyjnych gmachów. Przenikał do przestrzeni publicznych, prywatnych domów, a nawet łaźni i obiektów służących podróżnym.

Łaźnie Portowe: pierwsze wrażenie podróżnych przybywających do miasta

To właśnie Łaźnie Portowe (Liman Hamamı) – jeden z największych zespołów termalnych w całej Anatolii – stały się miejscem odnalezienia kadzielnika. Kompleks zajmujący niemal 70 000 m⊃2; był pierwszym monumentalnym obiektem, jaki widzieli przybysze wchodzący do miasta od strony portu.

Bogaty wystrój, marmurowe dekoracje, liczne posągi i rozbudowany system basenów sprawiały, że łaźnie stanowiły wizytówkę potęgi Efezu. Odkrycie kadzielnicy w tej przestrzeni sugeruje, że egzotyczne przedmioty religijne mogły być używane podczas rytuałów oczyszczających lub stanowiły osobiste wyposażenie kupców przybywających znad Nilu.

Ekonomia religii – czego kadzielnik uczy nas o gospodarce starożytnego Efezu

Coraz liczniejsze odkrycia podobnych artefaktów pozwalają archeologom odtworzyć sieć powiązań ekonomicznych, dzięki której Efez stał się handlową potęgą. Powtarzalne motywy ikonograficzne i zbliżona stylistyka wskazują, że lokalne warsztaty mogły produkować seryjnie przedmioty kultowe inspirowane popularnymi wierzeniami.

Dla współczesnych badaczy najważniejsze pozostaje jednak to, że znaleziska takie jak kadzielnik Serapisa ukazują skalę globalizacji w starożytnym świecie. Symboliczny przedmiot – wykonany w Anatolii, nawiązujący do egipskiego bóstwa i używany przez wielokulturową społeczność – jest namacalnym dowodem na to, jak płynnie przenikały się religie, tradycje i ekonomie w miastach imperium.

źródło: Arkeonews.net